استقلال هنر از آیین

در روزگاری که اندیشه‌ورزان شرق، هنر را در پیوند با امر مقدس تعریف می‌کردند، فارابی با جسارت، اثر موسیقایی را بر پایهٔ الگوهای قابل تحلیل و نسبت‌های درونی بررسی کرد. او موسیقی را دانشی مستقل در ردهٔ علوم دانست؛ رویکردی که بعدها زمینه‌ساز نظام‌های اولیهٔ نت‌نویسی در غرب شد.

الحان و مفهوم لحن

فارابی واژهٔ الحان را برای توصیف نظم، تناسب و بیان احساس در ساختار صوتی به‌کار می‌برد؛ واژه‌ای که ریشهٔ واژهٔ امروزی «لحن» است. در این معنا، فارابی را می‌توان نخستین متفکری دانست که «لحن» را به‌عنوان بنیان ادراک هنری مطرح کرد— بنیانی که با وجود گسترش نظریه‌های زیبایی‌شناسی غربی، هنوز به استقلال کامل دست نیافته است.

ریاضیات و ادراک

فارابی موسیقی را در میدان ریاضیات بررسی می‌کرد، اما ادراک و احساس را نیز در آن می‌گنجاند. او پلی میان عقلانیت یونانی و شهود شرقی زد و بدین‌سان قرائتی نو از رابطهٔ نسبت و احساس ارائه داد؛ قرائتی که فراتر از تقلید (mimesis) صرف بود.

در این مسیر، او از زبان عقل برای بیان شهود بهره گرفت— راهی که قرن‌ها بعد در فلسفهٔ مدرن و در پدیدارشناسیِ هوسرل و کانت به‌صورت نظریهٔ ادراک زیبایی تداوم یافت. در واقع فارابی، پیش از پیدایش پدیدارشناسی، توجه را از «اثر» به «سوژهٔ دریافت‌کننده» منتقل کرد.

زیبایی نه در اثر، بلکه در نحوهٔ دریافت ما از آن است.

از اثر به دریافت‌کننده

در زمانی که نقد قدرت یا ایمان ممکن نبود، فارابی نظریه را به زبان عقل عرضه کرد و از مسیر تحلیل موسیقی و دریافت حسی، راهی تازه برای فهم هنر گشود. او با حفظ استقلال هنر از دین و قدرت، موسیقی را به زبان عقل و احساس درآورد و نشان داد که نظریه می‌تواند بی‌آنکه به اقتدار متکی باشد، خود زاینده و روشنگر شود.

Autonomy of Art

At a time when most Eastern philosophers bound art to theology, Al-Farabi treated musical works as analyzable patterns governed by proportion and feeling. His integration of mathematics and perception later echoed through the early notation systems of Western music.

Alḥān and “Tone”

The term alḥān—plural of laḥn—captured harmony between emotion and ratio. Al-Farabi’s concept anticipates the idea of “tone” as a meeting point between structure and affect, a notion that remains crucial yet underdeveloped in modern aesthetics.

Mathematics and Phenomenology

While Pythagoras and Ptolemy quantified harmony, Al-Farabi fused number with feeling, uniting Greek rationalism and Eastern intuition. Centuries before Kant and Husserl, he had already implied that perception and consciousness define beauty itself.

Beauty is not contained in the object but revealed through our perception.

From Object to Subject

By moving the center of aesthetics from the artwork to the perceiving subject, Al-Farabi paved the way for phenomenological approaches to art— a legacy that continues in contemporary aesthetic theory.