تاریخ بینندگی
در این بحث، فیلم نه محصول نهایی کارگردان، بلکه فرآیندی است که با مشارکت فعال بیننده ساخته میشود. بیننده‌ها با تجربه، پیش‌فرضها و برداشت‌های خود، فیلم را در ذهن‌شان بازآفرینی میکنند؛ آن‌چه روی پرده می‌بینیم تنها «پیشنهاد» است، و اثر نهایی در لحظه‌ی تماشا و در ذهن بیننده شکل می‌گیرد.
اما «دیده شدن» مفهومی فراتر از سینماست. پیش از آن‌که تصویر متحرک اختراع شود، و حتی پیش از پیدایش هنرهای نمایشی، دیده شدن یک تجربه‌ی زیستی بوده است. در تاریخ حیات، موجودات زنده برای بقا به دیده شدن یا ندیده شدن واکنش نشان می‌دادند: دیده شدن میتوانست به‌معنای انتخاب شدن برای جفت‌گیری، یافتن جایگاه اجتماعی، یا حتا خطر شکار شدن باشد.
از این منظر، «دیده شدن» نه صرف یک تجربه‌ی تصویری، بلکه یک وضعیت زیستی–روانی است که لایه‌های متعددی دارد:
- زیستی: واکنش‌های غریزی به حضور در معرض نگاه دیگران
- اجتماعی: تایید یا طرد در جامعه بر اساس دیده شدن
- فرهنگی و نمادین: بازنمایی خود در روایت‌ها و آیین‌ها
- سینمایی: حضور در قاب و دریافت توجه تماشاگر
این پیوند بین تجربه‌ی زیستی دیده شدن و تجربه‌ی سینمایی، کلید فهم تاریخ بینندگی است؛ جایی که روایت، نگاه، و حضور در برابر چشم دیگران به هم می‌رسند.
بینندگی نه یک فرایند منفعل، بلکه یک تعامل فعال بین دو سوژه است. در سینما، این دو سوژه کارگردان و بیننده‌اند؛ اما در سطح گسترده‌تر، هر پدیده‌ی دیده شدن، محصول برخورد دو هستی است که بر هم اثر می‌گذارند.
بیایید از سینما فاصله بگیریم و به طبیعت نگاه کنیم: بیشتر اکسیژن کره‌ی زمین را پلانکتون‌های میکروسکوپی تولید میکنند. آن‌ها در تعامل مداوم با خورشید، اکسیژن آزاد میکنند و حیات را شکل می‌دهند. نتیجه‌ی این تعامل حتا از فضا دیده میشود: گاهی اقیانوسها به‌واسطه‌ی تراکم پلانکتون‌ها سبز به‌نظر می‌رسند و گاهی آبی. این تغییر رنگ یک تصویر است، اما ریشه‌اش نه در دوربین، بلکه در گفت‌وگوی دایمی میان نور، آب و حیات است.
در فیزیک کوانتوم، ایده‌ای مطرح شده که حضور ناظر بر نتیجه‌ی پدیده تأثیر می‌گذارد—مشابه این‌که «ماه زمانی هست که به آن نگاه کنیم». این نگاه، کنشی بصری نیست؛ بلکه تغییر دادن وضعیت واقعیت از «امکان» به «حضور» است.
از این منظر، تاریخ بینندگی چیزی فراتر از تاریخ تصویر یا ابزار ثبت است. این تاریخ، روایت تعاملات بی‌شمار بین سوژه‌هایی است که به‌واسطه‌ی دیدن یکدیگر شکل می‌گیرند:
- بین خورشید و پلانکتون
- بین شکارچی و شکار
- بین معشوق و عاشق
- و در نهایت، بین فیلم و تماشاگر
سینما ادامه‌ی همین سیر است: یک بستر جدید برای تعاملات باستانی بین سوژه‌ها، جایی که نگاه، نه فقط ثبت، بلکه آفرینش می‌کند.
۱. مقدمه – بیننده به‌عنوان هم‌خالق
فیلم نه یک شی بسته و کامل، بلکه پیشنهادی است که در لحظهٔ تماشا به زندگی درمی‌آید. این ایده که «بیننده‌ها فیلم را می‌سازند» نقطهٔ شروع فهم ما از تاریخ بینندگی است. کارگردان، فیلمبردار و نویسنده ابزارها و نشانه‌ها را می‌چینند، اما آن‌چه در دیدار بیننده رخ می‌دهد، همان اثر نهایی است. تماشاگر با تجربه‌های شخصی، خاطرات، باورها و حتی حال‌وهوای همان روزی که فیلم را می‌بیند، اثر را کامل می‌کند.
اما اگر از سینما فاصله بگیریم، این فرایند مشترک خلق واقعیت تنها به هنر محدود نیست. در ذات حیات، «دیده شدن» همیشه محصول تعامل دو سوژه بوده است—تعامل‌هایی که قدمت‌شان به میلیون‌ها سال پیش و حتا پیش از پیدایش انسان برمی‌گردد.
۲. دیده شدن به‌مثابهٔ تعامل
برای فهم این موضوع، کافی است به طبیعت نگاه کنیم. مثال ساده اما شگفت‌انگیز آن پلانکتون‌های فتوسنتزکننده در اقیانوسها هستند. این موجودات میکروسکوپی، که اغلب با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند، بین ۵۰ تا ۸۰ درصد اکسیژن جو زمین را تولید میکنند. این رقم یعنی بخش بزرگی از امکان زیستن ما وابسته به موجوداتی است که بیشتر مردم حتا از وجودشان آگاه نیستند. آن‌ها را نمی‌بینند.
حالا نکتهٔ جالب: از فضا، ماهواره‌ها گاهی اقیانوسها را به رنگ سبز متمایل به فیروزهای ثبت میکنند. علت‌اش تراکم بالای کلروفیل در پلانکتون‌هاست که نور آبی را جذب و نور سبز را بازتاب می‌دهد. اما همان آب، از روی یک قایق در میانهٔ دریا، اغلب آبی یا خاکستری دیده میشود.
این یعنی یک واقعیت واحد—اقیانوس پر از پلانکتون—بسته به جایگاه ناظر دو چهرهٔ متفاوت دارد. در هر دو حالت، پلانکتون‌ها وجود دارند، اما پدیداری که ما تجربه می‌کنیم محصول رابطهٔ ویژگیهای سوژه (پلانکتون و نور) با جایگاه بیننده (از فضا یا از سطح آب) است.
۳. جایگاه ناظر و چندگانگی پدیدار
این تفاوت بین «آن‌چه هست» و «آن‌چه دیده میشود» در قلب بحث بینندگی قرار دارد. فلسفه این را با تمایز وجود و پدیدار توضیح می‌دهد: وجود، مستقل از ادراک ما، پایدار است؛ اما پدیدار تنها در تعامل با ناظر معنا پیدا می‌کند.
از این زاویه، هر دیده شدن یک تعامل دوطرفه است:
- در زیست شناسی، تعامل بین نور خورشید و کلروفیل پلانکتون‌ها؛
- در رفتارشناسی جانوران، تعامل بین شکارچی و شکار، جایی که «دیده شدن» میتواند زندگی یا مرگ را تعیین کند؛
- در روابط انسانی، تعامل بین نگاه عاشق و معشوق که میتواند هویت فرد را بازآفرینی کند.
۴. فیزیک کوانتوم و ناظر
این بحث ما را مستقیم به فیزیک کوانتوم می‌برد، جایی که وجود ناظر دیگر تنها یک استعاره نیست، بلکه بخشی از معادلات است. در آزمایش‌های مشهور دوشکاف (Double-slit experiment)، ذرات نور یا الکترون بسته به این‌که «ناظر» وجود داشته باشد یا نه، الگوهای متفاوتی از خود نشان می‌دهند.
آلبرت اینشتین، که با تعبیر کپنهاگی نیلز بور موافق نبود، در یکی از مناظرات سولوی با تمسخر پرسید:
«واقعن باور داری اگر به ماه نگاه نکنیم، ماه وجود ندارد؟»
۵. بینندگی به‌عنوان تاریخ تعامل‌ها
اگر این ایده‌ها را کنار هم بگذاریم، «تاریخ بینندگی» در واقع تاریخ تعامل‌هایی است که در آن‌ها حضور یک ناظر، معنای پدیده را شکل داده است. این تاریخ محدود به اختراع دوربین یا ظهور سینما نیست.
- در سپیده‌دم حیات، ارگانیسم‌ها نسبت به نور واکنش نشان می‌دادند—شکل ابتدایی «دیدن» و «دیده شدن».
- در جوامع انسانی، آیین‌ها و نمایش‌ها قرن‌ها قبل از سینما، بسترهایی بودند که مردم در آن، خود و دیگری را می‌دیدند و بازمی‌آفریدند.
- در عصر دوربین عکاسی و فیلمبرداری، این رابطهٔ قدیمی را به شکل تازه‌ای کپسوله کردند، اما اساس تعامل همان ماند: چیزی وجود دارد، و چیزی که دیده میشود، در بستر رابطهٔ ناظر و سوژه ساخته میشود.
۶. بازگشت به سینما
سینما، به‌عنوان شکلی از روایت تصویری، یک میدان پیشرفته برای این تعامل باستانی است. تماشاگر نه تنها تصویر را ثبت می‌کند، بلکه با ذهن خود آن را بازنویسی می‌کند. در سالن تاریک، نور پرده با خاطرات و احساسات ما ترکیب میشود و فیلمی که هر فرد «می‌بیند» منحصر به خودش است.
همان‌طور که از فضا و از سطح اقیانوس رنگ‌ها متفاوت‌اند، فیلم هم بسته به جایگاه ذهنی، فرهنگی و عاطفی بیننده رنگ و معنای متفاوتی پیدا می‌کند. یک صحنهٔ سادهٔ باران برای یکی نوستالژیک است، برای دیگری غم‌انگیز، و برای سومی کامل خنثی.
۷. نتیجه‌گیری – بینندگی به‌عنوان آفرینش
تاریخ بینندگی را می‌توان هم‌چون یک رودخانهٔ بزرگ تصور کرد که شاخه‌های‌اش از زیست شناسی، فیزیک، فلسفه و هنر می‌آیند. در هر شاخه، «دیدن» و «دیده شدن» نه یک رابطهٔ یک‌سویه، بلکه یک آفرینش مشترک است.
پلانکتون‌ها و خورشید، شکارچی و شکار، عاشق و معشوق، ذره و ناظر، فیلم و تماشاگر—همه در یک الگو قرار می‌گیرند: پدیدار، محصول تعامل دو سوژه است.
سینما، با همهٔ فناوری و زیبایی شناسی‌اش، تازه‌ترین بستر این تاریخ است. اما ریشه‌های‌اش در همان نخستین نگاه‌هایی است که حیات را شکل دادند—نگاه‌هایی که نه فقط بازتاب واقعیت، بلکه خالق آن بودند.
تمایز با تاریخ فیلم
کتاب‌ها و روایت‌های موجود به‌شکل معمول وقتی از «تاریخ سینما» حرف می‌زنند، منظورشان همان تاریخ فیلم است: مسیر اختراعات فنی، نخستین نمایش‌ها، جریان‌های هنری و صنعتی از قرن نوزدهم تا امروز. اما این تنها بخشی از ماجراست.
برای فهمیدن خود «سینما»، باید تاریخ بینندگی را نوشت—تاریخ رابطهٔ انسان با «دیدن» و «دیده شدن» که هزاران سال پیش از فیلم آغاز شده است. سینما نه نقطهٔ آغاز این تاریخ، بلکه تازه‌ترین فصل آن است.
The History of Viewership
In this discussion, a film is not the final product of a director’s work, but rather a process co-created through the active participation of its audience. Viewers, with their experiences, assumptions, and interpretations, reconstruct the film in their minds; what appears on the screen is only a “proposal,” and the final work takes shape in the moment of viewing, within the viewer’s mind.
But “being seen” is a concept far older and broader than cinema. Long before the moving image was invented — and even before the rise of the performing arts — being seen was a biological experience. Throughout the history of life, living beings have reacted to being seen or unseen: being seen could mean selection for mating, gaining social status, or the danger of predation.
From this perspective, “being seen” is not merely a visual event, but a bio-psychological condition with multiple layers. This link between the biological experience of being seen and the cinematic experience is key to understanding the history of viewership — the point where narrative, gaze, and presence in the eyes of others converge.
Viewership is not a passive process, but an active interaction between two subjects. In cinema, these two subjects are the director and the viewer; in a broader sense, every instance of being seen results from the meeting of two existences that influence one another.
Let’s step away from cinema and look to nature: most of the oxygen on Earth is produced by microscopic plankton. In constant interaction with sunlight, they release oxygen and sustain life. The result of this interaction can even be seen from space: sometimes the oceans appear green due to dense plankton blooms, and sometimes they remain blue. This change in color is an image, but one whose origin lies not in a camera, but in the ongoing dialogue between light, water, and life.
In quantum physics, there is an idea that the presence of an observer affects the outcome of a phenomenon — similar to saying, “the Moon exists when we look at it.” This gaze is not merely visual; it transforms reality from a state of “possibility” into “presence.”
From this angle, the history of viewership goes beyond the history of images or recording devices. It is the story of countless interactions between subjects, shaped by the act of seeing one another.
- Introduction – The Viewer as Co-Creator
A film is not a closed, complete object, but a proposal brought to life at the moment of viewing. The idea that “viewers make the film” is the starting point for understanding the history of viewership. The director, cinematographer, and writer provide the tools and signs, but what happens in the encounter with the audience is the final work. Each spectator completes it with their own experiences, memories, beliefs, and even the mood they are in that day.
If we step away from cinema, this shared process of creating reality is not limited to art. In the very nature of life, “being seen” has always been the product of interaction between two subjects — interactions that go back millions of years, long before the appearance of humans.
- Being Seen as Interaction
To grasp this, consider the plankton in the oceans. These microscopic photosynthetic organisms, invisible to the naked eye, produce between 50 and 80 percent of the oxygen in Earth’s atmosphere. This means that much of our ability to live depends on creatures most people are unaware of — creatures they never “see.”
Here’s the interesting part: from space, satellites sometimes record the oceans as turquoise-green. This is caused by high concentrations of chlorophyll in plankton, which absorb blue light and reflect green. Yet the same water, from the perspective of a boat at sea level, is usually blue or gray.
This shows that a single reality — an ocean full of plankton — can present two different faces depending on the position of the observer. In both cases, the plankton exist, but the phenomenon we experience is the product of a relationship between the properties of the subject (plankton and light) and the position of the viewer (from space or from the water’s surface).
- The Observer’s Position and the Multiplicity of Appearances
This difference between “what is” and “what is seen” lies at the heart of viewership. Philosophy describes it in terms of being and appearance: being exists independently of our perception, while appearance gains meaning only through interaction with an observer.
- Quantum Physics and the Observer
This brings us directly to quantum physics, where the presence of an observer is not just a metaphor, but part of the equations themselves. In the famous double-slit experiments, photons or electrons display different patterns depending on whether they are being observed.
Albert Einstein, skeptical of Niels Bohr’s Copenhagen interpretation, famously quipped during the Solvay debates, “Do you really believe the Moon is not there if you are not looking at it?”
- Viewership as the History of Interactions
Putting these ideas together, the “history of viewership” is the history of situations in which the presence of an observer shapes the meaning of a phenomenon. This history is not confined to the invention of the camera or the rise of cinema.
- Returning to Cinema
Cinema, as a form of visual storytelling, is a sophisticated field for this ancient interaction. The spectator not only records the image but rewrites it with their own mind. In the darkened theater, the light from the screen blends with our memories and emotions, and the film each person “sees” becomes uniquely their own.
Just as colors differ when viewed from space or from the ocean’s surface, a film’s meaning and tone change according to the mental, cultural, and emotional position of the viewer. A simple rain scene may feel nostalgic to one person, sad to another, and entirely neutral to a third.
- Conclusion – Viewership as Creation
We can imagine the history of viewership as a vast river fed by tributaries from biology, physics, philosophy, and art. In each branch, “seeing” and “being seen” are not one-way relationships but acts of co-creation.
Plankton and sunlight, predator and prey, lover and beloved, particle and observer, film and spectator — all follow the same pattern: an appearance is the product of the interaction between two subjects.
Cinema, with all its technology and aesthetics, is simply the newest stage in this history. Its roots go back to the very first gazes that shaped life — gazes that not only reflected reality, but helped create it.
Distinction from Film History
Most existing books and narratives, when speaking of the “history of cinema,” actually mean the history of film: the path of technical inventions, early screenings, and artistic and industrial movements from the 19th century onward. But this is only part of the story.
To understand cinema itself, we must write the history of viewership — the history of humanity’s relationship with “seeing” and “being seen,” which began thousands of years before film. Cinema is not the beginning of this history, but its most recent chapter.